Latijns-Amerika • Voorrang van links, van Caracas tot Quito

In december 1998 won Hugo Chavez voor het eerst de presidentsverkiezingen in Venezuela. Veertig jaar na de Cubaanse revolutie van 1959 en twintig jaar na de Nicaraguaanse revolutie van 1979 trok hij zo een nieuwe revolutionaire periode op gang in Latijns-Amerika. Want ook in andere landen, waaronder Bolivia, Brazilië, Ecuador, en Nicaragua, zijn ondertussen progressieve presidenten verkozen.

Inhoud
- Venezuela
- Ecuador
- Brazilië
- Bolivia
- Mexico
- Vijftig jaar opstand
- Revolutionaire denkers en doeners
- Analyse

Venezuela: Chavez heeft straffe plannen

Hugo Chavez werd acht jaar geleden president van Venezuela. Met de steun van Cuba zorgde hij voor een revolutionaire heropleving in Latijns-Amerika.

Chavez werd op 3 december 2006 voor de derde keer herkozen met 61% van de stemmen. De revolutionaire veranderingen zijn na acht jaar nog steeds in een prille beginfase. Er zijn de sociale programma’s, onder andere in het onderwijs en de gezondheidszorg. Er is ook een begin gemaakt van landhervorming en kleine en middelgrote bedrijven kregen steun en kredieten. En er was vooral de recuperatie van de olie-inkomsten van staatsoliemaatschappij PDVSA.
Hoe wil Chavez de toekomst van zijn revolutie verzekeren? Centraal staat de geleidelijke uitbouw van wat hij een “socialistisch productiemodel” noemt: stevige overheidsbedrijven in sectoren als elektriciteit, telecommunicatie en transport, en in een aantal basisindustrieën gelieerd aan de nationale olie-industrie. Chavez plant de aanleg van spoorwegen en autowegen en de ontwikkeling van achtergebleven regio’s. Hij wijst ook op de noodzaak van een radicale strijd tegen de corruptie en de bureaucratie. Doorheen een verdere Latijns-Amerikaanse integratie en de samenwerking met landen als China, wil Venezuela zich verder profileren als belangrijke internationale speler op het vlak van de energie.
Om dit te realiseren wil Hugo Chavez 14 jaar de tijd, tot 2021. Hij laat dan ook duidelijk verstaan dat hij in 2010, dus halverwege deze zevenjarige regeerperiode, een referendum wil organiseren over de vraag of een grondwetshervorming kan doorgevoerd worden. Dan kan hij zich opnieuw kandidaat stellen voor het presidentschap.


Ecuador : Eindelijk een president die zijn termijn uitdoet?

Ecuador kende de voorbij tien jaar acht presidenten. Verscheidene moesten aftreden na een massale volksopstand, de anderen waren tijdelijke ‘vervangers’. Hoe brengt Rafael Correa het er van af?

Correa, die op 26 november 2006 werd verkozen, kan alvast rekenen op de enthousiaste steun van de volksbeweging. De man heeft trouwens een band met België. In 1991 behaalde hij in Louvain la Neuve een master in Economie. Daarvóór werkte hij een tijdlang in Sumbahua, een indianengemeenschap in de provincie Cotopaxi. Hij leerde er quichua, de lokale taal. “Daar heb ik geleerd dat het probleem van de indianen de armoede is. Als je indiaan bent, heb je 90% kans dat je arm bent”.
Correa was jarenlang universiteitsprofessor tot aan het zoveelste gedwongen aftreden van een president, ditmaal Lucio Gutierrez, in 2004. In de nieuwe regering was hij welgeteld 106 dagen minister van economie. In die korte periode kreeg hij de faam van ‘rebel met een das’ die er niet voor terugschrikte de oliemultinationals aan nieuwe exploitatievoorwaarden te onderwerpen. Correa leverde geregeld scherpe kritiek op de politiek van de Verenigde Staten, en sprak zich positief uit over het Bolivariaanse project van Hugo Chavez.
Maar een poging om aansluiting te zoeken bij Venezuela kwam hem duur te staan. Naast een rijk landbouwland heeft ook Ecuador (13 miljoen inwoners) heel wat olie in de grond zitten. Toen Correa uit Venezuela terugkeerde met een samenwerkingsakkoord gooide president Alfredo Palacio hem op straat. Daar werd hij op handen gedragen door de volksbeweging. “Chávez is mijn vriend, wat is het probleem? Bush is bevriend met de familie Bin Laden. Iedereen is vrij zijn vrienden te kiezen, toch?”, verklaarde Correa op de vooravond van de verkiezingen.
Een van zijn programmapunten is de herziening van het akkoord over de Manta, de Amerikaanse militaire basis in zijn land. Hij kreeg het ook al aan de stok met de extreem-rechtse Colombiaanse president Uribe, omdat hij stelde dat de Colombiaanse FARC geen terroristische organisatie is, maar een verzetsbeweging.


Brazilië: Een tweede kans voor Lula

Vier jaar geleden zorgde Luis Ignacio ‘Lula’ da Silva voor een primeur: een arbeider en vakbondsleider werd president van Brazilië. Op 29 oktober is hij herverkozen voor een tweede ambtstermijn.

Als president voerde Lula, lid van de Arbeiderspartij (PT), een aantal sociale hervormingen door, met programma’s om de armoede en de honger te bestrijden. Maar een deel van de volksbeweging vond dat hij niet ver genoeg ging. Hij voerde ook de akkoorden uit die zijn voorgangers met het Internationaal Monetair Fonds hadden gesloten. Er waren corruptieschandalen in zijn directe omgeving. Maar ondanks de vele kritiek, kreeg Lula in de tweede ronde van de verkiezingen toch een grote meerderheid van de stemmen achter zijn naam.
José Reinaldo Carvalho, vice-voorzitter van de Communistische Partij van Brazilië (PCdoB), vindt het een goede zaak dat Lula een tweede ronde nodig had om verkozen te worden: “Dat gaf hem de kans om toch de steun van de hele volksbeweging te krijgen.” De Beweging van Landloze Boeren (MST) bijvoorbeeld riep op om voor Lula te stemmen, terwijl ze dat in de eerste ronde niét had gedaan. Maar dat geeft hem ook de verantwoordelijkheid om méér te doen voor de gewone mensen, te beginnen met een grondigere landhervorming. “Wonderen moet je van Lula niet verwachten”, waarschuwt Carvalho. “Brazilië is een enorm groot en complex land, het grootste van Latijns-Amerika. De Braziliaanse bourgeoisie is te machtig om zomaar tegen de haren in te strijken, en levert ook een belangrijke bijdrage aan de economische ontwikkeling van het land. Het belangrijkste criterium om Lula te beoordelen is niet wat hij al dan niet tegen de Braziliaanse kapitalisten onderneemt, maar dat hij zich duidelijk tegen de VS-verheersing in Latijns-Amerika afzet, bijvoorbeeld tegen het vrijhandelsakkoord ALCA.”
Velen keken op toen Evo Morales bij het nationaliseren van de buitenlandse olie-industrie in Bolivia in conflict kwam met Petrobras, de Braziliaanse staatsoliemaatschappij. José Reinaldo Carvalho relativeert dit: “In de westerse media werd over een groot conflict gesproken, maar in feite zijn er heel de tijd gewoon ernstige onderhandelingen gevoerd tussen de regering Morales en de leiding van Petrobras. Een Braziliaans overheidsbedrijf, zij het met een aantal privé-aandeelhouders, is nog wel wat anders dan een westerse multinational. Terwijl Total en Repsol hebben moeten plooien voor de eisen van Bolivia, is er met Petrobras een goed onderhandeld akkoord uit de bus gekomen.”

Brazilië en Venezuela : Communisten in parlement en regering
De Communistische Partij van Brazilië (PCdoB) had een verkiezingsalliantie met Lula’s PT. De PCdoB slaagde erin haar aantal kamerzetels licht te verhogen, van 12 naar 13, en haalde voor het eerst een zetel in de Senaat. Of er weer een ministerpost in zit – in de vorige regering Lula had de PCdoB de minister van Sport – is nog niet duidelijk.
In Venezuela slaagde de Communistische Partij van Venezuela (PCV) er bij de verkiezingen van 3 december in om haar stemmenaantal te verdrievoudigen in vergelijking met de parlementsverkiezingen van vorig jaar. Binnen de alliantie van partijen die Chavez steunen, wordt ze daarmee de vierde formatie.


Bolivia: "Het is afgelopen met het grootgrondbezit"

Evo Morales liet geregeld van zich spreken toen hij leider was een boerenvakbond in het Oosten van Bolivia. Sinds hij president werd in januari 2006 is dat niet minder het geval.

Met zijn 10 miljoen inwoners is Bolivia het armste land van Zuid-Amerika. En toch is Bolivia rijk: het land bezit olie en gas, er zitten ertsen in de ondergrond en in het Oosten zijn er uitgestrekte landbouwgronden.
De nationalisering van de olie- en gasontginning op 1 mei dit jaar was een eerste belangrijke beleidsdaad van Morales. Een veel groter deel van de opbrengsten kunnen voortaan gebruikt worden voor de ontwikkeling van het land.
Sinds eind november is er ook de wet op de landhervorming. Deze zal de economische realiteit van Bolivia zo mogelijk nog meer dooreenschudden. Vandaag zijn zowat 91% van de 65 miljoen hectaren bewerkbare grond in handen van grootgrondbezitters. Nu zullen vele braakliggende gronden in handen komen van arme boeren. “Het is afgelopen met het grootgrondbezit in Bolivia! Nu hebben we een wettelijk instrument tegen het grootgrondbezit. Als arme boeren en indianen kunnen we nu onze belangen verdedigen, want we zijn verenigd, georganiseerd en gemobiliseerd”, zei president Morales tegen honderden boeren die naar La Paz waren gekomen om te protesteren tegen de vertragingsmanoeuvres van de oppositie die de wet wekenlang blokkeerde in de senaat.
Morales kondigde een periode van ‘agrarische revolutie’ aan, en niet alleen maar een ‘grondverdeling’: er komt een plan voor mechanisering en voor het zoeken van afzetmarkten voor ecologische producten.
Nu staat de nationalisering van de mijnbouw op de dagorde. Ook daar voorziet de president tegenkanting. Evo Morales: “Onvermijdelijk zullen we nog enkele massamobilisaties nodig hebben. (...) Het volk kan de verandering in Bolivia afdwingen. Soms blokkeren ze ons in de Senaat, ze proberen ons te chanteren, maar dat lukt hen niet zolang de bevolking gemobiliseerd blijft.”


Mexico: De reactie aan de macht, het volk gromt

Op 1 december werd Felipe Calderon aangesteld tot nieuwe president van Mexico. De toekomst van het land wordt er een van instabiliteit, repressie en volksstrijd.

Felipe Calderon behoort net als zijn voorganger Vicente Fox tot de rechtse Partij van Nationale Actie (PAN). Hij is uitgeroepen tot winnaar van de presidentsverkiezingen van 2 juli. Het is duidelijk welke richting zijn programma uitgaat: hij volgt een politiek ten gunste van de Verenigde Staten en de grote bedrijven, en van repressie tegen de volksbewegingen. Een van zijn eerste maatregelen was de verhoging van de begroting voor "veiligheid" met 12,4%.
Tussen juli en december waren er over heel het land honderden protestbetogingen, waarvan zeker tien van honderdduizend tot anderhalf miljoen deelnemers. Zij steunden de linkse kandidaat Andres Manuel Lopez Obrador (AMLO) van de Partij van de Democratische Revolutie (PRD) die volgens de officiële tellingen bij de verkiezingen 0,58% minder stemmen haalde. Er waren tal van klachten over verkiezingsfraude.
In de vijf maanden verzet tegen de verkiezingsvervalsing heeft AMLO zich in de ogen van de meerderheid van armen, werkende mensen en vakbondsmilitanten opgeworpen als hun woordvoerder. Hij heeft een brede volksbeweging op gang getrokken die lang kon standhouden.
Intussen staken de 70.000 leerkrachten van de Mexicaanse staat Oaxaca nu al maanden voor een verbetering van hun onderwijsvoorwaarden en voor een loonsverhoging. In juni beantwoordde de gouverneur hun staking met een bloedige repressie. Daarop vormden boeren, arbeiders, vakbondsmilitanten en studenten de Volksassemblee van de Volkeren van Oaxaca (APPO) om de beweging van de leerkrachten te verdedigen. Ze eisten ook het einde van de repressie en het ontslag van de corrupte gouverneur van deze Mexicaanse staat, waar de helft van de bevolking overleeft met minder dan twee euro per dag. Het verzet, een echte volkscommune, bezet het centrum van de hoofdstad Oaxaca. Eind oktober zond het centraal gezag van Mexico de Federale Preventieve Politie (PFP) om de beweging met nooit gezien geweld neer te slaan. Maar het volk krabbelt niet terug. Door geldgebrek moesten leerkrachten wel het werk hervatten, maar ze gaan door met hun verzet. Op 25 november 2006 vielen de repressiekrachten opnieuw een massabetoging aan. Er vielen enkele doden en gewonden en 141 burgers werden aangehouden.
De beweging rond AMLO en de volksorganisatie in Oaxaca vechten beiden voor een democratisch en volks Mexico.


Vijftig jaar opstand

De Latijns-Amerikaanse ruk naar links komt niet uit de lucht gevallen. Door welke revolutionairen laten de huidige volksbewegingen zich inspireren? En welke omwentelingen speelden zich de laatste halve eeuw af op het continent? Een en ander op een rij.

1951/1954 Guatemala – Jacobo Arbenz
Jacobo Arbenz zijn programma botste op de grootgrondbezitters en – vooral – de “United Fruit Company”. In 1954 volgde een militaire coup met steun van de CIA. De burgeroorlog, guerrilla en repressie duurden tot 1996. United Fruit heeft nog steeds haar gronden.
1959 Cuba – Fidel Castro
Na de overwinning van de Cubaanse revolutie op 1 januari 1959 lopen de spanningen met de VS hoog op. Maar Cuba houdt stand. Na de ineenstorting van de USSR komen de moeilijke jaren ‘90. De samenwerking met Venezuela en China biedt perspectieven voor de toekomst.
1961/1964 Brazilië – Joao Goulart
Joao Goulart wordt president van Brazilië in 1961. Wanneer hij onteigeningen wil doorvoeren in de landbouw en in de industrie wordt hij in 1964 door een staatsgreep opzijgezet. Het is de eerste van een lange reeks militaire staatsgrepen en daaropvolgende dictaturen die Latijns-Amerika in de jaren ’60 en ‘70 teisteren.
1964 Colombia - FARC
De Gewapende Revolutionaire strijdkrachten van Colombia (FARC) ontstaan in een periode van harde militaire repressie tegen progressieve boeren. Vandaag is de FARC uitgegroeid tot een volksleger van 12.000 tot 20.000 mannen en vrouwen.
1970/1973 Chili – Salvador Allende
Salvador Allende (1908-1973) z’n progressief beleid werd bestreden door patronale stakingen en Amerikaanse inmenging. Tijdens de staatsgreep van generaal Augusto Pinochet, met steun van de CIA, kwamen meer dan 3.000 Chilenen, waaronder Allende zelf, om.
1979/1990 Nicaragua – FSLN
In Nicaragua konden de sandinisten in 1979 de Somoza-dictatuur omver werpen. De landhervorming, nationalisaties en brede alfabetiseringscampagne, leidden tot een door de VS gesteund contra-terrorisme en burgeroorlog.
1980/1992 El Salvador – FMLN
In 1980 werd aartsbisschop Oscar Romero vermoord door rechtse doodseskaders. De bevrijdingsstrijd en de repressie door leger en doodseskaders duurde tot 1992. Het vredesakkoord bracht geen fundamentele veranderingen in de eigendomsverhoudingen.
1980/1992 Peru – Sendero Luminoso
Gedurende de jaren 80 was de guerrillabeweging Sendero Luminoso (Lichtend Pad) zeer actief in Peru. Deze beweging werd echter beschuldigd van te extreme opstelling en methodes, en slaagde er niet in de hele volksbeweging in Peru achter haar project te scharen.
1998 Venezuela
De verkiezingsoverwinning van Hugo Chavez luidt een nieuwe fase in waarbij revolutionaire leiders via verkiezingen proberen fundamentele veranderingen door te voeren.


Revolutionaire denkers en doeners

Simón Bolívar (1783-1830)en José Martí (1853 - 1895) zijn de belangrijkste voorvechters van de onafhankelijkheidsstrijd tegen Spanje. Tegelijk kwamen ze op voor de integratie van Latijns-Amerika en tegen de inmenging vanuit de Verenigde Staten.
Simón José Antonio de la Santísima Trinidad Bolívar y Palacios, of kortweg Simón Bolívar was ooit president van Groot-Colombia, dat in belangrijke mate overeenkwam met het huidige Panama, Colombia, Ecuador en Venezuela. Hij speelde ook een belangrijke rol in de onafhankelijkheid van Peru en Bolivia (naar hem genoemd). Schrijver Gabriel Garcia Marquez geeft in het boek De Generaal in zijn Labyrint een portret van Bolívar.
De Cubaan José Martí was niet alleen vrijheidsstrijder maar ook een gewaardeerd dichter en schrijver. Op z’n zestiende publiceerde hij zijn eerste politiek artikel. Hij werd gearresteerd op beschuldiging van verraad, en veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf. In 1895 leidde José Martí een opstand tegen de Spaanse kolonisator in Cuba. Hij kwam om bij een veldslag. Een van zijn gedichten is later op muziek gezet als “Guantanamera”, een van Cuba’s bekendste en meest patriottistische liedjes. Zijn denken inspireert in belangrijke mate de Cubaanse revolutie.

De Peruaan José Carlos Mariátegui (1894-1930) was de grondlegger van het marxisme in Latijns-Amerika. Hij publiceerde onder andere zeven essays waarin hij de socio-economische toestand van Peru analyseert vanuit marxistisch standpunt. In 1928 stichtte hij de Socialistische Partij, die later de Communistische Partij van Peru wordt. In 1929 stond Mariátegui mee aan de wieg van de Peruaanse vakbeweging CGTP.

Ernesto (Ché) Guevara (1928 - 1967) en Fidel Castro (°1926) brengen de anti-imperialistische en de marxistische ervaring samen in de Cubaanse revolutie. Als jonge student geneeskunde reist Guevara doorheen Latijns-Amerika. Door die ervaring raakte hij ervan overtuigd dat de ongelijkheid enkel kan veranderd worden door de revolutie. Guevara sluit zich aan bij de beweging van Fidel Castro, die de Cubaanse dictator in 1959 omverwerpt. Vanaf de overwinning van de Cubaanse revolutie op 1 januari 1959, leidt Fidel Castro zijn land. Eerst als premier, en vanaf 1976 als president. Ché heeft verschillende belangrijke posten in de Cubaanse regering en schrijft over de revolutionaire praktijk. In 1965 verlaat hij Cuba voor Congo en later Bolivia. Hij wordt vermoord door het Boliviaanse leger, dat getraind en opgeleid wordt door de CIA.
Na lang met de Sovjet-Unie te hebben samengewerkt, nam Fidel Castro afstand van de ‘perestroika’ van Gorbatsjov, die de ineenstorting van de USSR voorafging. Cuba hield op haar eentje stand. De Cubaanse revolutie blijft een belangrijk referentiepunt voor de Latijns-Amerikaanse revolutionairen en progressieven.
Voor wie meer wil weten over de geschiedenis van het Latijns-Amerikaanse continent, blijft “Las venas abiertas de America Latina” (De aderlating van een continent) van Eduardo Galeano (1971) een referentiewerk.

Analyse

Latijns-Amerika maakte de voorbije 10 jaar een bocht naar links. Door vriend en vijand wordt de as Havanna – Caracas – La Paz als de belangrijkste motor van die veranderingen aangeduid.

De samenwerking tussen Cuba, Venezuela en sinds januari 2006 ook Bolivia is gestaag toegenomen. Ook andere landen laten zich meevoeren in het elan van Latijns-Amerikaanse samenwerking. De concrete politiek is afhankelijk van de politieke opstelling en bewegingsruimte van de progressieve regeringen, en vooral ook van de sterkte van de volksbeweging.
De bijna 50 jaar ervaring van de Cubaanse revolutie is een niet geringe hulp gebleken om tegenstrategieën te ontwikkelen tegen de overheersing van de Verenigde Staten in Latijns-Amerika. Cuba kon zijn revolutie uitbouwen ondanks een invasie (1961) en 45 jaar economische blokkade en agressie. In Venezuela werkt de CIA al jaren samen met de oppositie en steunde ze onder andere een (mislukte) staatsgreep in april 2002, en een maandenlange patronale staking (december 2002 tot februari 2003). Chavez hield stand door de brede mobilisatie van de bevolking, en in belangrijke mate ook dank zij de progressieve organisatie van militairen die hij had opgebouwd. In Bolivia waren er al bomaanslagen, en gonst het geregeld van geruchten over een staatsgreep. In elk van die landen grijpen de VS elke mogelijkheid aan om chaos en instabiliteit te creëren.
De politieke keuzes van Fidel Castro, Hugo Chavez en Evo Morales blijven immers onaanvaardbaar voor de lokale elites, voor de multinationals en voor de Verenigde Staten. Maar de volksbeweging houdt stand en versterkt. De noodzaak van een sterke eengemaakte, democratische en participatieve politieke organisatie is onbetwistbaar: haar voortrekkersrol zal de slaagkansen van de radicale veranderingen in belangrijke mate bepalen. In Cuba is er de communistische partij. In Venezuela wil Hugo Chavez de verschillende organisaties en partijen die zijn beleid steunen, onderbrengen in één revolutionaire partij. In Bolivia is de basis gelegd door de sterke volksbewegingen en de “Beweging voor Socialisme” (MAS).